Socrates, de oud-Griekse filosoof, viel zijn Atheense medeburgers graag lastig met vragen als 'Wat is rechtvaardigheid?', 'Wat is moed?', 'Wat is liefde?'. Telkens met hetzelfde resultaat: de antwoorden die de Atheners hem met veel bravoure gaven, kon Socrates moeiteloos doorprikken. Socrates vergeleek de Atheners daarom al eens met een slapend paard, en zichzelf met een horzel die hen deed opschrikken uit hun onwetendheid.

Socrates' vragen zijn wat de Amerikaanse filosofe Agnes Callard “ongelegen vragen” noemt, vragen over zodanig fundamentele aspecten van ons leven, dat we ze altijd al impliciet beantwoord hebben. We maken voortdurend een onderscheid tussen wat we wel en niet rechtvaardig achten, en dus lijken we al te weten wat rechtvaardigheid is. Maar dat is een illusie. De eerste stap in het Socratische leven is dan ook het besef dat we de antwoorden op ongelegen vragen niet écht bezitten, ook al denken we van wel.

Nadat Tolstoj die stap gezet had, besloot hij dat het leven zinloos is, en dat zelfdoding de enige logische daad zou zijn. Socrates, zo stelt Callard, reageerde helemaal anders. Hij ervoer geen wanhoop, maar nieuwsgierigheid: we weten niet wat we denken te weten, dus we kunnen de kwestie maar beter grondig uitzoeken.

Toewijding

Voor dat onderzoek is er maar één methode: het filosofische gesprek. Denken was voor Socrates geen solitaire, maar een sociale activiteit. Want als iedereen de wijsheid had bereikt, zou iedereen hetzelfde denken. Zolang twee mensen verschillen van mening, is er volgens de filosoof - en volgens Callard - dus minstens één die nog geen kennis bezit. Volgens Callard moeten we komaf maken met de associatie tussen je denkbeelden weerlegd zien worden, en zaken als schaamte en mislukking. Als ik geen geld heb, en ik krijg geld, dan ben ik blij. Waarom zou het met kennis anders zijn? Je ongelijk bewezen zien is dus juist het beste wat je kan overkomen.

Open Socrates is geen boek dat zich eventjes laat weglezen. Het vraagt toewijding. Callard verliest zich iets te vaak in technische besprekingen, bijvoorbeeld over de paradox van Moore. Ze vindt niet helemaal de juiste balans tussen een wervend essay en een academische uiteenzetting. Maar wie dat door de vingers kan zien, wordt beloond. Callard levert een indrukwekkende poging om de Socratische levenswijze consequent door te denken.

Dat brengt haar tot uitdagende stellingen, die ze krachtig beargumenteert. Bijvoorbeeld over wat ze “politisering” noemt. Waar een meningsverschil is, reageren we vaak door een strijd aan te gaan waarin de ene partij 'wint' en de andere 'verliest', en waarin wijsheid niet langer het doel is. Zo'n strijd kan minder en meer onschuldige vormen aannemen, gaande van een televisiedebat tot een heuse oorlog. Callard heeft het over “de dwaze gedachte” dat iemands ideeën iets aandoen gelijkstaat aan iemand iets aandoen, en vice versa. We verwarren de situatie waarin foute meningen uitgesloten zijn door argumenten, met de situatie waarin personen met foute meningen zijn uitgesloten. Voor Socrates is het filosofische gesprek pas ten einde wanneer alle partijen het eens zijn geworden.

Ik hoor u denken: is dat niet nogal wereldvreemd? Alsof onrecht opgelost kan worden met een goede babbel. Maar Callards stelling is niet dat we onder geen beding personen mogen bestrijden. Haar punt is dat we onszelf iets wijs maken als we denken dat we daarmee ook de juistheid van onze ideeën aantonen. Dát kan slechts op een manier: gezamenlijk onderzoek. Als er hier een bezwaar is tegen Callard, dan is het dat ze geen handvatten aanreikt om te beslissen wanneer gezamenlijk onderzoek wel of niet opportuun is.

Al is dat natuurlijk zelf een ongelegen vraag, waarop we het antwoord enkel kunnen bereiken door, u raadt het, die te onderzoeken. Hoe verleidelijk het ook kan zijn, het is te makkelijk om Callards betoog af te wimpelen als naïef. Iedereen heeft er baat bij dit boek ernstig te nemen. Socrates dronk de gifbeker meer dan 2.000 jaar geleden, Callard bewijst dat we nog altijd van hem kunnen leren.

AGNES CALLARDOpen SocratesVertaald door Huub Stegeman. Athenaeum, 448 blz., € 29,99 (e-boek € 14,99)

Een diepgaand boek over de rol van het filosofische gedachtengoed van Socrates in de huidige tijd. Agnes Callard onderzoekt de kern van Socrates' opvattingen en hun impact op het heden. Socrates, grondlegger van de westerse filosofie, wordt geprezen om zijn nederigheid en tegelijkertijd bekritiseerd om vermeende arrogantie. Hij werd veroordeeld tot corruptie van de jeugd, maar zijn socratische methode wordt nu als belangrijk gereedschap in het onderwijs gezien. Callard belicht de radicale energie van Socrates' denken en zijn blijvende relevantie voor een goed leven. Ze gaat onder in op de rol van Socrates in het werk van Tolstoi en Socrates’ relevantie voor o.a. hedendaags denken over politiek, de liefde en de dood. Intelligent geschreven. Met name geschikt voor een geoefende lezersgroep. Agnes Callard (1976) is docent filosofie aan de Universiteit van Chicago.