'En wat deed jij tijdens de oorlog, grootvader? Heb je vreselijke dingen gezien? En: heb je vreselijke dingen gedaan?' In Wij Duitsers, de tweede roman van de Duits-Schotse auteur Alexander Starritt, probeert een groot­vader, die als soldaat meevocht in de desastreuze Russische campagne, in een lange brief aan zijn kleinzoon die prangende vragen te be­antwoorden. Wij Duitsers is gedeeltelijk ge­baseerd op de verhalen die Starritts Duitse grootvader vertelde over zijn soldatentijd.

De grootvader ontvouwt vooral hoe hij met een paar kompanen in 1944 totaal ontredderd en uitgehongerd ronddwaalt door Polen, op zoek naar iets wat nog eetbaar is. Overal zijn de sporen van de oorlogsgruwelen zichtbaar. Zonder een zuchtje sensatie, maar eerlijk en daardoor verkillend, laat Starritt de oude man onder meer beschrijven hoe ze een dorpje passeren waarvan iedere bewoner is opgeknoopt en de rottende lijken erbij hangen als 'trossen rijpe pruimen'. In andere scènes worden vrouwen verkracht of mannen aan bomen genageld. De grootvader haalt ook indringende herinneringen op aan de tijd toen hij in een Russisch gevangenenkamp verbleef.

Wij Duitsers is meer dan alleen een verzameling huiveringwekkende oorlogsverhalen. De oude man vraagt zich decennia na de oorlog en met de dood in zicht af wat zijn verantwoordelijkheid was in deze wereldbrand. Over Zyklon B en de ovens leerde hij pas na de feiten. Hij was geen nazi, schrijft hij aan zijn kleinzoon. 'Geen enkele rechter, hoe alwetend ook, zou me ergens schuldig aan bevinden.' Het beleid kwam niet van hem maar hij was wel degene met 'het breekijzer in de hand'. Hij en zovele anderen waren gecorrumpeerd door wat anderen hadden besloten. Hij probeert vooral te achterhalen of je 'aansprakelijk kunt zijn voor iets wat buiten je macht ligt'. Misschien nog erger dan de vraag of je verantwoordelijkheid draagt als gewone soldaat die 'slechts' orders opvolgde, is de onuitwisbare schaamte die de man voelt.

In een aantal tussenstukken probeert de kleinzoon zijn houding tegenover de bekentenissen van zijn grootvader te bepalen. Hoewel hij lang na de oorlog geboren is, voelt hij, bijvoorbeeld wanneer hij een oorlogsfilms ziet, een 'gespannen gêne'. Eenduidige antwoorden op vragen rond schuld en verantwoordelijkheid geeft deze roman niet, voor zover die complexe kwesties al ondubbelzinnig geduid kunnen worden. Wij Duitsers is confronterend omdat het vooral toont hoe ingrijpend de morele worstelingen zijn van zovelen die ongewild werden meegesleurd in een waanzinnige oorlogsmachine.

Vertaald door Linda Broeder, Ambo/Anthos, 218 blz., 21,99 €. Oorspronkelijke titel: We Germans.

Verberg tekst

De jonge Brit Callum vraagt zijn Duitse grootvader hoe het was om in de Tweede Wereldoorlog aan de verkeerde kant te vechten, een vraag die met geïrriteerd stilzwijgen wordt beantwoord. Maar na de dood van zijn grootvader wordt een lange brief aan de kleinzoon gevonden, waarin de grootvader zijn oorlogservaringen beschrijft en dan vooral de terugtocht uit Rusland na de nederlaag bij Stalingrad. Het was een voettocht van een paar duizend kilometer vol ontberingen en gevaren van gewone soldaten, met getuigenissen van gruweldaden door Duitsers en partizanen. Van discipline is geen sprake meer. Het half verhongerde groepje mannen waartoe de grootvader behoorde, doodt zelfs leden van de militaire politie om aan eten te komen. Onderweg zijn ze regelmatig getuigen van gruwelijkheden. Het is een zeldzaam aangrijpend verhaal en zo realistisch dat men zich afvraagt hoe een Brit zich zo in kan leven in de psyche van een Duitser. Uiteraard komen ook de politieke verhoudingen in Duitsland, het nazisme en de persoon van Hitler aan bod. Ook hierdoor is dit een buitengewoon belangwekkende roman. Verberg tekst

In een Tedtalk, een kleine vier jaar geleden, doet een jonge Britse schrijver met Schots-Duitse wortels, Alexander Starritt (1985), een oproep aan ons, nieuwsconsumenten, om niet meer te klikken op alarmerend nieuws. Omdat we zo alleen maar de algoritmes aanzwengelen die het beeld creëren van een wereld die gedrenkt is in bloed, ellende en ondergang. Gruwelijk nieuws zouden we volgens Starritt heus niet hoeven negeren, maar zowel de journalist als de lezer kunnen zichzelf de vraag stellen of er ook een uitweg is. Constructieve journalistiek, daar pleitte hij voor. Nu in zijn jongste roman een voormalig Wehrmachtsoldaat tot in de weerzinwekkendste details verhaalt over het bloed, de ellende en de ondergang die hij aan het oostfront meemaakte, is het de vraag hoe Starritt, de schrijver, erin slaagt even optimistisch te blijven als Starritt, de journalist.

In Wij Duitsers schrijft soldaat Meissner een lange brief aan zijn kleinzoon Callum, een dertiger die in Schotland opgroeide, in Londen woont en vooral warme herinneringen koestert aan de zomers bij zijn grootouders in Heidelberg. Callum had hem jaren eerder gevraagd hoe het was om aan de foute kant van de oorlog te vechten, maar kreeg geen antwoord. Grootvader vond zijn vragen 'ronduit belachelijk - ongemakkelijk, zogenaamd naïef', schrijft hij, in een brief die Callum pas na zijn dood krijgt. Maar sinds die vragen komen bij Meissner sluimerende herinneringen terug - aan de honger, aan granaatvuur, aan de smorende Oekraïense hitte. En aan die bizarre tocht in de herfst van 1944, als alles al verloren is en hij met een paar eveneens geknakte medesoldaten op zoek gaat naar een voedseldepot. In de hoofdstukken wisselen grootvader en kleinzoon elkaar af. Callum - die naar eigen zeggen opgroeide met alleen een 'hollywoodiaans besef van wat nazi's waren' - voegt bij de tekst van zijn grootvader soms uitleg en aanvullingen toe, waarmee Starritt de suggestie van een authentiek document versterkt.

Een onwaarschijnlijke vier jaar lang overleeft Meissner het Oostfront waar zeven van de acht Duitse soldaten stierven. Dan nog drie jaar een Russisch strafkamp bij de Zwarte Zee. 'Het had iets verontrustends om al zo lang te overleven.' In die jaren heeft hij alles gezien. Uitgebrande dorpen waar de bewoners als opgezwollen pruimen aan de bomen hangen, krijgsgevangen die repen vlees uit de dijbenen van medegevangenen snijden, drogen en opeten: rauw en plastisch is de stijl die Starritt - wiens eigen grootvader aan het Oostfront vocht - hier hanteert. Meissner heeft geen idee waarom hij nog leeft. Wel waarom iedereen allang heeft opgegeven behalve de Duitsers. Daar zijn ze, met 'al die pathos en poeha over de Spartanen en de Nibelungen' heel slecht in. 'Opgeven zou de beste morele keuze zijn geweest. Maar blijkbaar zit er toch iets in ons wat zich tegen capitulatie verzet.'

Aan het eind van Wij Duitsers keren alle ongemakkelijke vragen naar goed en kwaad en collectieve schuld in verdichte vorm terug. Schuldig voelt Meissner zich niet, hij voelt wel diepe schaamte bij wat hij heeft gezien, en gedaan. En de verantwoordelijkheid. Hijzelf hield het geweer vast. Maar hij heeft niet om het uniform en om deze oorlog gevraagd. 'Ik was geen nazi', schrijft hij. En: 'Kun je echt kwaad doen als dat niet je bedoeling was?'

Als Meissner zijn kleinzoon schrijft dat het die enkele daad van moed was die hij aan het Oostfront zag, en na de oorlog de liefde voor zijn grootmoeder die hij tegenover het kwaad van de oorlog kon stellen, denk je even dat Starritt, de optimist, hem een sentimentele ontsnapping gunt. Maar eerder is Wij Duitsers een geraffineerd gecomponeerde vertelling van een jonge schrijver die een 'getroebleerde erfenis' wil doorgeven.

Vert. Linda Broeder. Ambo Anthos; 224 blz. € 21,99.

Verberg tekst