“Zelfs racisten zeggen tegenwoordig dat ze tegen antisemitisme strijden”, schrijft de Britse historicus Mark Mazower op de voorlaatste bladzijde van Over antisemitisme . “Iets wat ondenkbaar was op het moment dat de term in zwang raakte en wat een veeg teken zou moeten zijn dat de term nu misbruikt wordt.”

Die vege tekens herken je als lezer bijna moeiteloos: gedreven door islamofobie veranderde Vlaams Belang de voorbije jaren het geweer van schouder en sprak het de onvoorwaardelijke steun uit aan de staat Israël. Viktor Orban doet het nog straffer: zijn partij Fidesz legt tijdens campagnes ongegeneerd anti-Joodse accenten - tegen de progressieve miljardair en zakenman George Soros, bijvoorbeeld - maar de Hongaarse premier ontving evengoed Benjamin Netanyahu met alle mogelijke egards. De twee vinden elkaar in de overtuiging dat kritiek op Israël gelijkstaat aan antisemitisme.

Mazower kijkt er zorgelijk gefascineerd naar en ontwaart een “spiegelpaleis”: het woord dat ooit de vijandigheid uitdrukte tegenover de Joden die als minderheid vochten voor gelijke rechten, evolueerde naar de betekenis “verdediging van een Joodse meerderheidsstaat die een minderheid van haar rechten berooft”. Of nog: vroeger stond antisemitisme bestrijden gelijk aan het verzet tegen etnisch nationalisme, nu “rechtvaardigt” het de uitwassen ervan.

Woordenoorlog

Mazower begon aan zijn boek na de Hamas-aanval in oktober 2023 en de daaropvolgende Israëlische inval in Gaza. Hij doceert aan Columbia University (New York) en maakte de reacties van verontwaardigde studenten mee van op de eerste rij. “De discussies liepen uit op demonstraties, tegendemonstraties, sit-ins , kampementen en bezettingen. De studentendemonstraties werden een nationaal spektakel en ontketenden een internationale beweging, totdat ze met veel machtsvertoon werden beëindigd door de New Yorkse politie.” Dat jongeren werden verketterd, zelfs gearresteerd, omdat ze zich uitspraken tegen de gruwel in Gaza: het ging er bij hem niet in.

Maar ook: de vele vlaggen, slogans (' From the river to the sea ') en symbolen van demonstranten betekenden niet voor iedereen hetzelfde. Was een vlag met een davidster een teken van solidariteit met Joden, Israël of het zionisme? “Ik zag de meningsverschillen om me heen als een vorm van educatie, ongedisciplineerd maar bewonderenswaardig. Maar in de buitenwereld keken velen er anders tegen aan.” Antisemitisme ontwikkelde zich zo “tot een wapen om de discussie over Israël lam te leggen”, schrijft hij. De woordenoorlog leidde af van de steeds groter wordende Israëlische gruwel.

Dat kritiek op Israël intussen steeds vaker gelijkgesteld wordt met antisemitisme, heeft verregaande gevolgen. In de VS perkt het de vrijheid van meningsuiting in en gebruikt president Donald Trump het als alibi om elk studentenprotest hardhandig neer te slaan. Bovendien bemoeilijkt het de bestrijding van antisemitisme in zijn oorspronkelijke, racistische betekenis.

Het begin

Anti-Joodse gevoelens zijn er altijd geweest. Aan het einde van de negentiende eeuw vertaalde zich dat in de politiek: Wilhelm Marr stichtte in 1879 in Duitsland de Liga van Antisemieten (Antisemiten-Liga), die de zogenaamde bedreiging van Duitsland door de Joden wilde bestrijden en ijverde voor hun gedwongen vertrek. Het was een reactie op de emancipatie van de Joden, aangedikt met ergernis over de moderne tijd. Er was een flinke dosis nationalisme mee gemoeid, gelardeerd met ideeën over ras en etniciteit, maar als politieke stroming kreeg het antisemitisme geen voet aan de grond.

Wel sijpelde de Joodse kwestie de internationale diplomatie binnen, wat leidde tot de publicatie van de befaamde 'Protocollen van de wijzen van Sion'. Dat vervalste document suggereerde een Joodse drang naar wereldheerschappij. Adolf Hitler exploiteerde het totaal: de symbiose van antisemitisme met het fascisme in zijn partij culmineerde in de Holocaust. Zo werd antisemitisme een synoniem voor het nazisme. Na de oorlog leek het als ideologie definitief verslagen, al verdwenen de anti-Joodse gevoelens niet. En door het ontstaan van Israël in 1948 verzeilde de term in een andere context, met de oorlogen van 1967 en 1973 als katalysator.

En de verwevenheid met de VS? Tot diep in de twintigste eeuw telden de VS de grootste Joodse gemeenschap ter wereld. Parallel met haar assimilatie werd de herinnering aan de Holocaust steeds belangrijker in het land. Samen met de identificatie met Israël werd het een deel van het Amerikaanse zelf-beeld. Antisemitisme kroop in betekenis steeds dichter bij antizionisme, kritiek op het 'beloofde land' Israël interpreteerden Amerikaanse Joden als een dreigement aan de eigen etniciteit. De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog leidde tot de onvoorwaardelijke verdediging van Israël door de VS.

In Israël, intussen, spoorde de machtsovername door rechts met een 'verjoodsing' van de nationale identiteit. De overtuiging dat de band van het Joodse volk met God de vijandschap in de rest van de wereld aanjoeg, won aan kracht. Ook daar drong de conclusie zich op: elke vijandigheid tegenover ­Israël staat gelijk met antisemitisme. Menachem Begin, Israëlisch premier van 1977 tot 1983, vergeleek de geopolitieke positie van zijn land met het leven van de Joden onder de nazi's. Ook Netanyahu gebruikt tot op de dag van vandaag de Holocaust als een onontkoombare gemeenplaats om elke kritiek af te wimpelen.

Links als schuldige

De VS integreerden een gelijkaardige problematische definitie van antisemitisme in het buitenlands beleid, waardoor kritiek op Israël haast werd gezien als landverraad. Europese landen voelen daarentegen vanuit hun ervaring met dekolonisatie en als ervaringsdeskundigen van bezetting ook sympathie voor de Palestijnen. Mazower beschrijft hoe de VS en Europa daardoor uit elkaar drijven, blijvend gevoed door wat er gebeurt in het Midden-Oosten. En hoe links plots de rol van schuldige opgespeld krijgt, omdat het Israël als een koloniaal project ziet.

Hoe krijgen we die groeiende kloof ooit gedicht? Volgens Mazower kan dat alleen door haat tegen bepaalde bevolkingsgroepen níét te imiteren. Hij pleit ervoor om de ogen open te houden voor de voedingsbodem van het antisemitisme: het racisme dat het leven van Joden - waar ook ter wereld - kan schaden. De historicus betreurt zonder meer dat Israël weigert om de feiten onder ogen te zien en de kritiek op zijn oorlogsbeleid naar waarde te schatten. Want een groot deel van de wereld treurt zowel om de Palestijnse als om de Joodse doden.

Mazower etaleert in zijn betoog een enorme intellectuele bagage, maar zijn academische stijl en drang naar volledigheid gaan soms ten koste van de leesbaarheid. Als historische eyeopener mist dit krachtige boek evenwel zijn doel niet. Over antisemitisme is een fascinerende zoektocht naar de herkomst van het woord, gekoppeld aan de geopolitieke en maatschappelijke evoluties die de betekenis ervan deden keren. De historicus levert een tour de force, niet alleen door de impact op het huidige discours te schetsen, maar ook door nauwgezet de positie te beschrijven van de Joodse gemeenschap doorheen 150 jaar recente geschiedenis.

MARK MAZOWEROver antisemitisme Vertaald door Auke van den Berg. Nieuwezijds, 316 blz., € 24,99. Oorspr. titel: 'On antisemitism'

Een diepgaand boek over antisemitisme en de misverstanden om de term in maatschappelijk debat. Mark Mazower onderzoekt de geschiedenis van de term ‘antisemitisme’, ontstaan in de 19e eeuw door Europeanen die Joden als bedreiging zagen, met nazisme en de Holocaust tot gevolg. Hij beschrijft de veranderde perceptie waarin antisemitisme nu vaak wordt geassocieerd met politiek links. Bij deze nieuwe associatie wordt antizionisme als verkapt antisemitisme gezien en niet als kritiek op de staat Israël. Mazower benadrukt het belang van het onderscheid tussen racistische haat en maatschappelijk debat, en levert een analyse van de evolutie en gevaren van onduidelijkheid rondom antisemitisme. Zeer intelligent en academisch geschreven. Met een zwart-witillustratie. Met name geschikt voor een geoefende lezersgroep. Mark Mazower (Londen, 1958) is een wereldberoemde Britse schrijver, historicus, hoogleraar en journalist. Hij schreef vele bekroonde boeken, waaronder ‘Duister continent’* en ‘De Balkan’**.