'Dickens is dood!' De eerste, kloeke historische roman van Booker Prize-winnaar Zadie Smith is pas een pagina of 130 onderweg als de beroemdste schrijver uit het victoriaanse tijdperk onverwachts het leven laat. Het hoofdstukje draagt bovenstaande titel, met uitroepteken. Terwijl Engeland zich in rouw dompelt na het overlijden van de nationale held, die in zijn boeken zo levendig het lot van de armen schetste, merkt hoofdpersoon Eliza Touchet dat de gebeurtenis haar koud laat.

Dickens behoorde tot de literaire vrienden van de neef bij wie zij inwoont, William Ainsworth, tevens romancier van ruim veertig matige romans. Op hun avondjes moest zij de port inschenken en slechte woordgrappen aanhoren als 'Touché, mevrouw Touchet' - een van Dickens' favorieten. Hij was 'altijd de enige geweest die erom moest lachen. Werkelijk de enige.'

Lang heeft Zadie Smith geprobeerd om Dickens uit Charlatan te weren, schreef ze deze zomer in een vermakelijk essay in The New Yorker getiteld 'Killing Charles Dickens', maar er bleek geen ontkomen aan. Of ze nu research deed naar een slavenopstand op Jamaica, hervormingen van het Britse arbeidsrecht of het leven van een bijna vergeten romancier (ook William Ainsworth heeft echt bestaan), de naam Charles Dickens dook steeds weer op.

Dickens was alomtegenwoordig in 19de-eeuws Engeland en zijn invloed reikt nog steeds ver; zelf las Smith al 'far too much' van hem om te ontkennen dat hij haar heeft gevormd. Dat hij op een kwart van het boek nadrukkelijk wordt doodverklaard, is wat dat betreft veelzeggend. Dat hij slechts een bijfiguur is ook.

Vergeten vrouw

Van Eliza Touchet weten we weinig meer dan dat ze via haar neef inderdaad in literaire kringen verkeerde; er is een exemplaar van A Christmas Carol uit 1842 opgedragen aan 'Mrs Touchet'. Heer perspectief staat hier centraal, en onvermijdelijk krijgt de fictie daarbij alle ruimte (zo is haar leven met jaren verlengd, leren we uit de verantwoording). Smith maakt van haar een scherpe, ruimdenkende vrouw die in het reine probeert te komen met haar vorderende leeftijd en haar onbeduidende positie in de wereld. Intellectueel doet zij niet onder voor de heren literatoren, maar haar mond durft ze zelden open te trekken; voor je het weet voeren ze haar weer op in een van hun romans.

De carrière van Ainsworth beziet zij met geestige scepsis. Hoewel zijn grootste succes, Jack Sheppard, ooit beter verkocht dan Oliver Twist, wordt zijn proza er in door de jaren niet beter op (Smith neemt enkele passages op - inderdaad niet om door te komen). Eliza leest zijn boeken allang niet meer uit: 'Het was nog slechts de kunst de grote lijn van het verhaal te vatten, om niet tegen de lamp te lopen als hij haar erover ondervroeg.' Een karikatuur is William overigens niet: hij is Eliza werkelijk dierbaar, maar zijn boeken zijn nu eenmaal prut.

Tot zover volgt Charlatan keurig het patroon van de 'vergeten-vrouwenroman', waarin het weggemoffelde maar ongetwijfeld zeer betekenisvolle levensverhaal van een historische vrouw alsnog de aandacht krijgt die het volgens de auteur verdient. Wie vertrouwd is met Smiths oeuvre - van haar wervelende debuut Witte tanden tot Swing Time, over twee meisjes die opgroeien in een arme wijk in Londen - weet dat zij het zelden bij één verhaallijn houdt.

Charlatan komt echt op stoom wanneer Eliza besluit de zittingen van een opzienbarende rechtszaak bij te wonen. De (waargebeurde) zaak draait om 'de Pretendent', vermoedelijk een slager uit het eenvoudige Wapping die zich uitgeeft voor de op zee vermist geraakte Sir Roger Tichborne, en aanspraak maakt op al diens bezit. Dat hij plots zwaarlijvig is geworden, een plat accent heeft en zich niets lijkt te herinneren van het Frans waarmee hij is opgevoed, kan het massaal toegestroomde volk niet deren. Het gelooft dat 'Sir Roger' erin is geluisd door het establishment. (Smith weerstaat de verleiding om hedendaagse parallellen opzichtig te trekken.)

Hoofdzaak, bijzaak

Ook hier speelt de auteur met het perspectief: wat is hoofdzaak, wat is bijzaak? Het is maar net aan wie je het vraagt. Eliza Touchet kan in 'Sir Roger' weinig anders zien dan een oplichter, maar raakt gefascineerd door zijn hoofdgetuige, Andrew Bogle, een zwarte man op leeftijd die de baron als kind nog heeft gekend en blijft volhouden dat dít de echte Sir Roger is. Waarom zou hij dat doen?

Eliza krijgt de man zover dat hij zijn levensloop vertelt. Bijna honderd pagina's maakt Smith vrij voor dit verhaal in het verhaal: van de ontvoering van Bogles vader uit Afrika tot zijn eigen afgrijselijke jeugd op een plantage in Jamaica en zijn nieuwe leven in Engeland, als page van een van de Tichbornes. Je kunt nauwelijks níét aangedaan zijn door de opeenvolging van schrijnende anekdotes, juist door het contrast met de rest van de roman.

Het grote verhaal laat zich daarna wat moeizaam hervatten. Terwijl de rechtszaak voortkabbelt, komt Eliza tot inzichten over de menselijke aard, over werelden die ten diepste met elkaar verweven blijken en de ware betekenis van rechtvaardigheid en bedrog. Even lijkt de geschiedenis van Bogle al het andere te doen verbleken. Het knappe is dat Smith dat uiteindelijk niet laat gebeuren. Haar 19de-eeuwse wereld blijft overeind: veelvormig, wijdvertakt en een tikje uit balans. Maar misschien is dat wel toepasselijk.

Prometheus, 448 p., 25,99 euro. Vertaling Peter Abelsen.

Verberg tekst

'Willen of niet, elke schrijver die lang genoeg in Engeland woont, zet zich vroeg of laat aan een historische roman.' Zo sprak Zadie Smith aan het begin van de zomer nog in een interview met The New Yorker , en hoewel de auteur die 23 jaar geleden met Witte tanden debuteerde het zelf zo lang mogelijk uitstelde, ligt haar eerste literaire historiestuk Charlatan nu toch in de boekenwinkel. Niet dat de schrijfster van Over schoonheid (2005), NW (2012) en Swing Time (2016) haar alom bejubelde gevoel voor gender, klassenverschillen en rassenrelaties plots kwijt is. Zoals elke waarlijk grote historische roman, houdt Charlatan vooral de eigen tijd een spiegel voor.

Bij het openslaan van Smiths zesde roman valt er roet van tussen de pagina's. Door aan te vangen met hét clichébeeld van het negentiende-eeuwse Engeland, een jong schoorsteenvegertje, zet Smith meteen de zelfbewuste toon die de rest van haar victoriaanse vertelling zal kenmerken. Die sfeer wordt alleen maar versterkt wanneer de jongen in kwestie een timmerman blijkt die in het 'eerbiedwaardige huis' van schrijver William Harrison Ainsworth, een inmiddels lang vergeten concullega van Charles Dickens, de houten vloer moet herstellen omdat die de grote hoeveelheid boeken niet langer kan dragen. Speels spottende vragen over het 'gewicht' van literatuur zal Smith 448 pagina's lang blijven stellen, maar vanaf die openingszinnen lees je vooral een schrijfster die, volledig bevrijd van de druk om te imponeren, voor puur vertelplezier lijkt te gaan.

Hoe entertainend Smiths verhaal ook moge wezen, hersenloos is Charlatan allerminst. Smiths blik is onveranderlijk kritisch. Scherp voor de negentiende-eeuwse zeden en gewoonten en scherp voor de populaire literatuur die toen verscheen. Via de lotgevallen van het Ainsworth-huishouden heeft de schrijfster het over het Britse slavernijverleden, de positie van vrouwen en de dingen die we onszelf graag wijsmaken om toch maar niet te actief tegen onrecht te hoeven strijden. Alle heikele kwesties van toen en nu brengt Smith terug tot dat persoonlijke, menselijke niveau. Om het in hedendaagse termen uit te drukken, Charlatan gaat over woke in de originele betekenis van het woord: je bewust zijn van de raciale en sociale ongelijkheid om je heen.

Trumpiaans populisme

De charlatan uit de titel is de Pretendent, een trumpiaanse figuur die de Britse publieke opinie destijds verdeelde door op grote bijeenkomsten te beweren dat hij de dood gewaande erfgenaam van de familie Tichborne was. Het is vooral via die controversiële zaak dat Smith het eigen tijdsgewricht recht in de ogen kijkt. Plots blijkt haar historische vertelling een volstrekt hedendaagse roman over fake news, populisme en historische schuld.

Het raffinement van deze 'negentiende-eeuwse roman' die tegelijkertijd een onweerstaanbaar grappige kritiek op negentiende-eeuwse romans is, schuilt niet alleen in de stijl, niet alleen in het metier waarmee de flashbacks worden ingezet, of in de lichtheid waarmee Smith zwaarbeladen thema's behandelt. Het raffinement zit bovenal in het feit dat ze dat doet zonder een podium te geven aan de kwalijke figuren die we doorgaans met die thema's associëren. Voor Smith is de belangrijkste figuur uit de Tichborne-zaak niet de Pretendent zelf, maar zijn op Jamaica in slavernij geboren huisknecht Andrew Bogle.

Het hoofdpodium van Charlatan is zelfs niet echt voor Willam Ainsworth, maar voor zijn Schotse huishoudster (en dominatrix) Eliza Touchet. Zij is het genereus kloppende hart van deze roman en wellicht het boeiendste personage dat Zadie Smith ooit op papier toverde. De door de geschiedenis tot onzichtbaarheid veroordeelde vrouw wordt in Smiths handen een katholieke, biseksuele en goed van de tongriem gesneden weduwe die voortdurend haar eigen hypocrisie en die van anderen doorziet. Ze is 'gereserveerd en hard, zoals de meeste Schotten', maar het grootste genoegen van Charlatan is honderden pagina's in haar spitante gezelschap te vertoeven.

Mannen als Dickens en Thackeray maken hun opwachting in Smiths nieuwe roman, en George Eliot wordt er met heimelijk genoegen in gelezen. De schrijfster die zelf ook weleens opduikt in lijstjes met 'greatest British novels' meet zich vrolijk zelfbewust met de groten die haar voorgingen. En ze komt heel goed uit de vergelijking.

Vertaald door Peter Abelsen. Prometheus, 448 blz., € 25,99 (e-boek € 15,99).

Verberg tekst

'Dickens is dood!' De eerste, kloeke historische roman van Booker Prize-winnaar Zadie Smith is pas een pagina of 130 onderweg als de beroemdste schrijver uit het victoriaanse tijdperk onverwachts het leven laat. Het hoofdstukje draagt bovenstaande titel, met uitroepteken. Terwijl Engeland zich in rouw dompelt na het verscheiden van de nationale held, die in zijn boeken zo levendig het lot van de armen schetste, merkt hoofdpersoon Eliza Touchet dat de gebeurtenis haar koud laat.

Charles Dickens behoorde tot de literaire vrienden van de neef bij wie zij inwoont, William Ainsworth, tevens romancier van meer dan veertig, veelal matige romans. Op hun avondjes moest zij de port inschenken en slechte woordgrappen aanhoren als 'Touché, mevrouw Touchet' - een van Dickens' favorieten. Hij was 'altijd de enige geweest die erom moest lachen. Werkelijk de enige.'

Lang heeft Zadie Smith (1975) geprobeerd om Dickens helemaal uit Charlatan te weren, schreef ze deze zomer in een vermakelijk essay in The New Yorker getiteld 'Killing Charles Dickens' - maar er bleek geen ontkomen aan. Of ze nu research deed naar een slavenopstand op Jamaica, hervormingen van het Britse arbeidsrecht of het leven van een bijna vergeten romancier (ook William Ainsworth heeft echt bestaan), de naam Charles Dickens dook steeds weer op in de archieven, al was het maar in een voetnoot. Dickens was alomtegenwoordig in 19de-eeuws Engeland en zijn invloed reikte - en reikt nog steeds - ver; zelf las Smith als kind al 'far too much' van hem om te ontkennen dat hij haar als mens en als schrijver heeft gevormd.

Dat hij op een kwart van het boek nadrukkelijk wordt doodverklaard, is wat dat betreft veelzeggend. Dat hij slechts een bijfiguur is ook.

Van Eliza Touchet weten we weinig meer dan dat ze via haar neef inderdaad in literaire kringen verkeerde; er is een exemplaar van A Christmas Carol uit 1842 opgedragen aan 'Mrs Touchet'. Háár perspectief staat in Charlatan centraal, en onvermijdelijk krijgt de fictie daarbij alle ruimte (zo is haar leven met jaren verlengd, leren we uit de verantwoording). Smith maakt van haar een scherpe, ruimdenkende vrouw die in het reine probeert te komen met haar vorderende leeftijd en haar onbeduidende positie in de wereld. Intellectueel doet zij niet onder voor de heren literatoren om haar heen, maar haar mond durft ze zelden open te trekken; voor je het weet voeren ze haar weer op in een van hun romans.

De carrière van Ainsworth beziet zij met geestige scepsis. Hoewel zijn grootste succes, Jack Sheppard, ooit beter verkocht dan Oliver Twist, wordt zijn proza er in de loop der jaren niet beter op (Smith heeft enkele passages opgenomen - inderdaad niet om door te komen). Eliza leest zijn boeken allang niet meer uit: 'Het was nog slechts de kunst de grote lijn van het verhaal te vatten, om niet tegen de lamp te lopen als hij haar erover ondervroeg.' Een karikatuur is William overigens niet; hij is Eliza werkelijk dierbaar, maar zijn boeken zijn nu eenmaal prut.

Tot zover volgt Charlatan keurig het patroon van de 'vergeten-vrouwenroman', waarin het weggemoffelde maar ongetwijfeld zeer betekenisvolle levensverhaal van een historische vrouw alsnog de aandacht krijgt die het volgens de auteur verdient (en waarin de mannen er dikwijls niet best van afkomen). Wie vertrouwd is met Smiths oeuvre - van haar wervelende debuut Witte tanden tot Swing Time, over twee meisjes die opgroeien in een arme wijk in Londen -, weet dat zij het zelden bij één verhaallijn houdt.

Charlatan komt echt op stoom wanneer Eliza Touchet besluit de zittingen van een opzienbarende rechtszaak bij te wonen. De (waargebeurde) zaak draait om 'de Pretendent', vermoedelijk een slager uit het eenvoudige Wapping die zich uitgeeft voor de op zee vermist geraakte Sir Roger Tichborne, en aanspraak maakt op al het bezit van deze baronet. Dat hij na zijn schipbreuk plotseling zwaarlijvig is geworden, een plat accent heeft gekregen en zich niets lijkt te herinneren van het Frans waarmee hij is opgevoed, kan het massaal toegestroomde volk niet deren. De mensen geloven dat 'Sir Roger' erin is geluisd door het establishment. (Smith weerstaat de verleiding om hedendaagse parallellen opzichtig uit te lichten.)

Ook hier speelt de auteur met het perspectief: wat is hoofdzaak, wat is bijzaak? Het is maar net aan wie je het vraagt. Eliza Touchet kan in 'Sir Roger' weinig anders zien dan een oplichter, maar raakt gefascineerd door zijn belangrijkste getuige, Andrew Bogle, een zwarte man op leeftijd die de baron als kind nog heeft gekend en blijft volhouden dat dít de echte Sir Roger is. Waarom zou hij dat doen?

Eliza doet zich voor als schrijfster en krijgt de man zover dat hij haar zijn levensloop vertelt. Bijna honderd pagina's ruimt Smith in voor dit verhaal in het verhaal: van de ontvoering van Bogles vader uit Afrika tot zijn eigen afgrijselijke jeugd op een plantage in Jamaica en zijn nieuwe leven in Engeland, als page van een van de Tichbornes. Je kunt nauwelijks níét aangedaan zijn door de opeenvolging van schrijnende anekdotes, juist door het contrast met de rest van de roman.

Het grote verhaal laat zich daarna wat moeizaam hervatten. Terwijl de rechtszaak voortkabbelt, komt Eliza tot inzichten over de menselijke aard, over werelden die ten diepste met elkaar verweven blijken en de ware betekenis van rechtvaardigheid en bedrog. Even lijkt de geschiedenis van Bogle al het andere te doen verbleken. Het knappe is dat Smith dat uiteindelijk niet laat gebeuren. Haar 19de-eeuwse wereld blijft overeind: veelvormig, wijdvertakt en een tikkie uit balans. Maar misschien is dat wel toepasselijk.

★★★★☆

Uit het Engels vertaald door Peter Abelsen. Prometheus; 448 pagina's; € 25,99.

Als kind las Zadie Smith volgens haarzelf 'far too much' van Charles Dickens.

Verberg tekst

Als de nieuwe van Zadie Smith de toon zet voor het literaire najaar, staan we voor een hete herfst. Haar zesde roman is een killer van een openingszet, en het bewijs dat er op de succesformule van Smith nog lang geen sleet zit. Er zijn veel redenen om van de Brits-Jamaicaanse schrijfster te houden, maar wij staan toch vooral versteld van haar acrobatische kunsten. Hoe verklaar je anders de onmogelijke spreidstand die ze nu al meer dan twintig jaar volhoudt? Een gracieuze split tussen trouw blijven aan je eigen stem en toch telkens weer onverschrokken nieuwe horizonten opzoeken.

In 'Charlatan' is die terra incognita het domein van de historische fictie. In juli bekende Smith in een essay in The New Yorker nog dat ze dat 'oubollige, weinig vernieuwende' genre lang vermeden, zelfs geminacht had. Tot ze, onder andere dankzij de briljante 'Wolf Hall'-trilogie van Hilary Mantel, inzag dat haar dedain onterecht was. En zo vatte ze het titanenwerk van haar ontdekkingsreis aan. In oude archieven kamperen, bronnen verzamelen en schiften, en naar haar eigen stem zoeken in een - letterlijk en figuurlijk - historisch genre.

En toch begint haar nieuwe roman gewoon op bekend terrein: Willesden, de Londense wijk waar ze zelf opgroeide, en die eerder het decor vormde van 'Witte tanden' en 'Swing Time'. In 'Charlatan' is haar oude woonplaats niet meer dan een pittoresk gehuchtje in de schaduw van de 19de-eeuwse grootstad Londen. De weduwe Eliza Touchet woont er in bij haar neef William Ainsworth, een literaire tijdgenoot van Charles Dickens die sindsdien - terecht - in de vergetelheid is gesukkeld. Het duurt even voor je als lezer opwarmt voor de stuurse Eliza, maar Smith geeft haar hoofdpersonage minstens zoveel scherpzinnigheid mee als de snoevige (mannelijke) schrijvers die het huis van haar neef bevolken.

Eliza raakt in de ban van de zaak-Tichborne, één van de beruchtste rechtszaken uit de Britse geschiedenis, waarin een eenvoudige slager claimde dat hij eigenlijk Roger Tichborne was, toen de op acht na rijkste man van Engeland. Zijn verhaal zaaide tweedracht onder de bevolking. Vooral de lagere klasse koos resoluut de kant van deze misbegrepen 'charlatan'. Waarom ook Smith in zijn ban raakte, wordt snel duidelijk. Kroongetuige in de zaak was immers Andrew Bogle, een zwarte ex-slaaf die in de charlatan zijn voormalige meester beweerde te herkennen. Ook Bogle werd, vreemd genoeg, door de Engelse lagere klasse omarmd als een volksheld en verkondiger van de Enige Echte Waarheid.In een roman bevolkt met literaire zwaargewichten als Dickens en William Thackeray kiest Smith voor twee onwaarschijnlijke protagonisten: een Schotse weduwe en een zwarte slaaf die eindigde in een armengraf. Smith laveert kundig tussen de filosofische gesprekken en onuitgesproken gevoelens ten huize Ainsworth-Touchet en het gruwelijke, extreem fysieke slavenverleden van Bogle ('De wereld was verzonken in waanzin. Het overdekte alles, zoals het weer'). Kundig, maar ook in een hels en grillig tempo. Het is soms moeilijk om niet te verdwalen tussen de vele tijdsprongen, vertelstemmen en plotse onderbrekingen. Gelukkig zorgt Smith voor een stevige crème au beurre die de boel bijeenhoudt, een heftig, onstuitbaar verlangen naar rechtvaardigheid en mededogen dat al haar werk typeert. In haar eerste historische roman toont ze ook meesterlijk hoe dat genre uitnodigt om kritisch naar het heden te kijken. 'Eén van de complicaties bij het beheren van verval was het optreden van nostalgie' vat de politieke malaise in het huidige Verenigd Koninkrijk (en bij uitbreiding Europa) mooi samen. Al dwingt vooral de diepmenselijke, hoopvolle toon van 'Charlatan' respect af. Voor Smith is elke mens 'bodemloos'. Van haar schrijftalent valt voorlopig hetzelfde te zeggen. 

Verberg tekst

Een historische roman over waarheid en fictie, Jamaica en Groot-Brittannië, fraude en authenticiteit. Het verhaal is gebaseerd op echte gebeurtenissen uit de geschiedenis en speelt zich af in 1873. De Schotse huishoudster Eliza Touchet raakt gefascineerd door de beroemde Tichborne rechtszaak, waarin een Australische slager beweert recht te hebben op een flinke erfenis en adellijke titel. De hoofdgetuige in deze rechtszaak is Andrew Bogle, een voormalige tot slaaf gemaakte uit Jamaica. Hij weet dat ieder suikerklontje een menselijke prijs heeft en dat zijn toekomst alleen veilig is als hij het juiste verhaal vertelt. Prettig en vaardig geschreven. Geschikt voor een breed tot literair lezerspubliek Zadie Smith (1975) is de auteur van vijf romans, drie essaybundels en twee boeken met korte verhalen. Ze won onder meer de James Tait Black Memorial Prize, de Orange Prize for Fiction, de Whitbread First Novel Award en de Guardian First Book Award, en stond op de shortlist van de Man Booker Prize en de Baileys Women’s Prize for Fiction. Verberg tekst